گلیم چیست؟

گلیم یک دست بافته از جنس پشم و پنبه یا پشم و موی بز است که معمولا کاربردی همانند فرش دارد. اما بافندگان گلیم در هر منطقه از ایران، با توجه به آداب و رسوم و شرایط فرهنگی نمکدان، نوار چادر و … می بافتند. گفته می شود که احتمالا گلیم مقدمه ای بر ابداع قالی بافی در ایران محسوب می شود.گلیم ها امروزه به عنوان پوششی برای خانه های مدرن استفاده می شوند. همچنین کاربردهای جدیدتری مانند تولید انواع کیف هایی با نقش گلیم  و …. نیز دارند .

معنی کلمه گلیم

واژه گلیم فارسی است و به استناد تاریخ بلعمی، حدود العالم، سروده های ابوشکور بلخی فردوسی، این واژه از دهه های نخست سده چهارم هجری قمری در میان مردم رایج بوده است. در ابتدا به جامه ی درشت پشمین گلیم می گفتند ولی در حال حاضر، گلیم بافته ای داری و بدون پرز است که با نخ پشمی، پنبه ای، یا کنفی، با درگیری تار و پود بافته می شود؛ به این ترتیب که از نخ پنبه ایی به عنوان تار و از ن پشمی رنگارنگ به عنوان پود استفاده می شود.

انواع گلیم

انواع گلیم به صورت تخت و به شکل چهار گوش ( مستطیل و مربع)، بافته می شوند. اندازه گلیم ها بستگی به کاربرد و نحوه استفاده آن دارد. در گلیم بافی هم زمان با بافتن، طرح ها و نقش های گوناگونی با رنگ های متنوع ایجاد می شود و بر اساس جلوه ظاهری این محصولات، به دو دسته یک رو( گلیم ورنی) و دو رو ( گلیم ساده) دیده می شوند.

اما به طور کلی اگر بخواهیم دسته بندی کنیم، گلیم های ایرانی به دو شیوه بافته می شوند: شیوه پود گذاری و شیوه پود پیچی.

شیوه پود گذاری: در این شیوه تنها از ن تار و پود برای بافت گلیم استفاده می شود. پود های رنگارنگ را از زیر و روی رشاه های تار می گذرانند و با تغییر رنگ پود، نقش ها پدیدار می شوند و هر دو رویه گلیم صاف و هم رنگ است.

شیوه پود پیچی: در این شیوه علاوه بر تار و نخ، از پود نازک نیز در بافت گلیم استفاده می شود و در واقع پود به حالت پیچش لز میان نخ های تار عبور کرده و با عبور پود نازک و کوبیدن شانه، نخ های تار و پود با هم در گیر می شوند. بسیاری از صاحب نظران این شیوه را حد واسطی بین گلیم بافی و قالی بافی می دانند.

ویژگی مهم در گلیم بافی

از ویژگی مهم در گلیم بافی، آن است که بیشتر طرح و نقش ها از خطوط مستقیم و شکسته تشکیل شده اند. تنوع نقوش در این دست بافته داری وابسته به شیوه های بافت آن بوده و بیشتر نقوش هندسی و به صورت ذهنی و بدون نقشه قبلی بافته می شود. در گلیم یک رو که به شیوه پود پیچی بافته می شود، از طرح و نقشه های متنوع و پیچیده تری نسبت به گلیم دورو استفاده می شود.

نقوش در گلیم بافی

مهم ترین طرح های به کار رفته در گلیم: لچک، ترنج، ترنجی، محرمات و طرح های مکرر و هندسی هستند که در این نقوش، انسان ها، حیوانات، گیاهان و … همگی فرمی انتزاعی و ساده دارند. طرح ها هم، همگی هنگام بافت و به صورت ذهنی اجرا می شوند.

ابزار و مواد مورد نیاز برای بافت گلیم

دار : به دو نوع افقی و عمودی تقسیم می شود .

نخ چله : نخ چله از پنبه با ضخامت های متفاوت است در بعضی از روستاها از پشم برای نخ چله ( تار) استفاده می کنند . شاید به علت سهولت دسترسی پشم و عدم دسترسی به پنبه در بعضی موارد استثنائی نیز از ابریشم استفاده شود .

پشم : پشم مراحل مختلف از چیدن ، شستن ، رشته شدن( ریسیدن ) و رنگرزی( که معمولا با استفاده از مواد گیاهی و طبیعی صورت می گیرد) را می گذراند و بعد از اتمام این مراحل بعنوان خامه شناخته می شود .

دفتین ( کرکیت ، دفه، شانه) : ابزاری است برای کوبیدن رج های بافته شده که مورد استفاده قرار می گیرد .

کارد( قلاب) : این ابزار دارای قلاب و تیغه تیزی است که از قلاب آن برای گرفتن تارها و از تیغه آن برای بریدن ریشه ها ( پرز ) استفاده می کنند .

تفاوت گلیم با زیلو و جاجیم

زیلو دست بافته ای تماما پنبه ای است و از لحاظ مواد اولیه با گلیم تفاوت دارد.

تفاوت جاجیم و گلیم در ضخامت، نوع بافت و نقوش می باشد؛ ضخامت جاجیم از گلیم کمتر است و بین پارچه و گلیم قرار می گیرد، نحوه بافت جاجیم به این صورت است که با طول بالا و عرض کم بافته می شود و سپس قطعات را به هم می دوزند، اما گلیم را از همان ابتدا در ابعاد مشخص به صورت یکجا می بافند و همچنین نقش و نگار های روی جاجیم چون به وسیله تار و پود ایجاد می شوند، به شکل عمودی یا افقی هستند، اما این محدودیت در بافت گلیم و طرح های آن تا حد زیادی از بین رفته است.

منابع

کتاب هنر های دستی و سیر تحول آن در ایران نوشته ادریس ابن عباسی و علی اصغر مقتدایی

آماده سازی و تهیه مقاله :

مریم برهانی ، کارشناس صنایع دستی مجموعه شیک آرت