آشنایی با هنر معرق چوب

معرق چوب

معرق چوب یکی از رشته های صنایع دستی است و جزو تزئینات الحاقی چوبی به شمار می آید؛ زیرا قطعات تشکیل دهنده آن به روی زیرساخت اضافه می شوند. در هنر معرق چوب، قطعات اصلی که قسمت عمده آن را چوب های متنوع تشکیل می دهند، به صورت هم سطح بر اساس طرح مورد نظر، در کنار هم قرار می گیرند. این وضعیت مشابه دیگر رشته های چوبی صنایع دستی مثل خاتم سازی و گره چینی است اما شیوه اجرای آن ها تفاوت دارد. رشته معرق چوب را بر اساس زیرساخت می توان به صورت کاربردی، کاربردی-تزئینی و یا صرفا تزئینی دسته بندی کرد که در ساخت وسایلی مانند میز، صندلی، جعبه، تابلو، رحل قرآن و … کاربرد دارد.

معرق چیست؟

هنر معرق در معنای اصطلاحی، به هنری گفته می شود که بخش اساس و ترکیب فنی و هنری آن، از قطعات کنار هم چیده تشکیل شده باشد. معرق در دیگر هنر ها هم وجود دارد: معرق کاشی، معرق آجر، معرق سنگ، معرق چرم و .. که البته موضوع بحث ما در این بخش نیستند.

تاریخچه معرق چوب

معرق یکی از رشته های پرپیشینه صنایع دستی ایران است که نسبت به صنایع دیگر چوبی در ایران از قبیل خاتم، نازک کاری، منبت، خراطی و بافت سبد و حصیر دارای قدمت بیشتری می باشد. انسان ها از هزاران سال پیش از چوب به واسطه شکل متناسب آن برای ایجاد سرپناه، ساخت قایق و دیگر موارد استفاده میکرده است و بررسی آثار مربوط به سه هزار سال قبل از میلاد که در شوش به دست آمده، نشان دهنده این مطلب است که مردمان بومی ایران نه تنها از چوب برای کلبه سازی خود استفاده می کردند بلکه در ساخت نردبان و دیگر وسایل زندگی هم از آن بهره  می بردند. دردوران هخامنشی هم استفاده از چوب بسیار متداول بوده؛ به طوری که در ساخت عمارت های کاخ هخامنشی -شوش و آپادانا -از درخت های بلوط ایرانی و سدر لبنانی استفاده شده بوده.

تاریخ دقیق پیدایش این هنر به شکل امروزی به درستی مشخص نیست؛ ولی از تطبیق آن با هنر کاشی کاری ، بدون شك رابطه این دو هنر را درمی یابیم. برای آشنایی با ریشه ی این هنر ، صحبت از تاریخ تکوین به میان می آید و می توان به گنبد سرخ مراغه که در زمان ایلخانیان ساخته شده است، اشاره کرد؛ این گنبد نوع بسیار ساده ی کاشی کاری بدین سبك معرق است. کاشی کاری معرق در دوران مغول نیز به همین منوال بود و تداول آن در عصر صفوی به اوج شکوفایی خود رسید و آثار ارزنده ای در هنر کاشی کاری پدید آمد. این شکوفایی در زمان افغان ها و زندیه رو به افول نهاد. در دوران قاجاریه نیز کاشی کاری معرق، تقلیدی از آثار گذشتگان بود. تا این دوران نقش هایی که در کاشی کاری معرق به کار برده می شد نقش های اسلیمی بود.

اما با سفر هنرمندان به اروپا و گرایش آنان به هنر و فرهنگ اروپایی، تغییرات و دگرگونی های بسیاری در نقشهای کاشی کاری به عمل آمد و از آن پس طرح انسان و دیگر اشکال مانند اسلحه جنگی در هنر کاشی کاری دوران قاجاریه نمایان شد. از آن دوران تا به امروز، این هنر، چونان گذشته رونق نداشته است و تنها عده ی کمی از هنرمندان در زنده نگهداشتن آن کوشا بوده اند.

وجه تشابه کاشی کاری معرق با معرق کاری روی چوب در شیوه ی عمل است که در  هر دو ، نقش ها ازترکیب قطعات رنگی جنس مورد نظرشکل می گیرد. یکی از نمونه های قدیمی موجود آمیزه ی این دو هنر، دری قدیمی و بزرگ، متعلق به عصر قاجاریه است که در ضلع شمال غربی محوطه وزارت آموزش و پرورش فعلی قرار دارد. سابقه ی معرق کاری و آموزش آن در اداره کل هنرهای سنتی به سال 1309ه . ش برمی گرد که گروهی از هنرمندان نام آور هنرهای سنتی از سراسر کشور در تهران گرد هم آمده و مدرسه صنایع مستظرفه را بنیاد گذاشتند.

انواع معرق چوب

مهم ترین شیوه های معرق چوب عبارتند از: رویه کوبی، جایگزینی، زمینه چوب، روکشی، نازک کاری و رزین دار.

• معرق رویه کوبی: قدیمی ترین نوع معرق شناخته شده در ایران است و تا اواخر دوره صفوی از رونق خاصی برخوردار بوده است، اما امروزه به ندرت انجام می شود. برای اجرای این شیوه، قطعات نازک چوبی را بر اساس الگو دور بری می کنند و بر اساس طرح مورد نظر، آن را بر روی یک سطح چوبی با میخ می کوبند.
• معرق جایگزینی: به آن معرق سنتی هم می گویند. این شیوه معرق قبل از دوره صفویه هم اجرا می شده و در دوره قاجار رونق بسیار زیادی پیدا کرده است. روش انجام این سبک به این شکل است که زمینه همان چوب زیر ساخت است ولی متن آن الحاقی و از چوب های دیگر است. نکته مهم این است که در این سبک زمینه حتما باید از جنس چوب باشد اما قسمت های الحاقی می توانند از جنس چوب های مختلف، استخوان، عاج، خاتم و فلزات دیگر باشند.
• معرق زمینه چوب: این معرق به چوب در چوب هم مشهور است و از جمله دقیق ترین شیوه های معرق چوب به حساب می آید. در این شیوه قطعات تشکیل دهنده زمینه و متن، هر دو الحاقی هستند. زمینه همیشه از جنس چوب است ولی در متن علاوه بر چوب های رنگی گاهی از مصالح دیگر مانند استخوان، عاج، فلز، صذف و … هم استفاده می شود. این سبک در دوره قاجار در ایران معمول شد و امروزه هم در شهر های اصفهان، تهران، مشهد و سنندج به کار می رود.
• معرق روکشی: در این سبک از معرق، اثر با روکش ساخته می شود.
• معرق نازک کاری: این معرق ترکیبی از شیوه های زمینه چوب، جایگزینی، روکشی و خاتم مربع است که هم اکنون بیشتر دراستان های غربی کشور مانند کردستان، کرمانشاه و آذربایجان غربی رواج دارد و بیشتر بر روی جعبه و قاب عکس کار می شود.
• معرق رزین دار (زمینه پلی استر): در این شیوه به جای برخی قطعات از رزین استفاده می شود. رزین در ابتدا بی رنگ است و وقتی رنگ آمیزی می شود و با مواد سخت کننده ترکیب می شود، به حالت جامد در می آید و امکان سایش و پرداخت دارد و تا حدودی خواصی مشابه چوب به خود می گیرد.
• معرق های ابتکاری: منظور از این دسته ندی معرق، سبک هایی نوآورانه است که هنرمندان معرق از خود نشان می دهند. به طور مثال می توان به معرق زمینه صدف، معرق زمینه خاتم، معرق نقاشی شده، معرق به همراه رویه کوبی فلز، معرق برجسته و معرق دو رو اشاره کرد.

ابزار و مصالح مصرفی در معرق چوب

چوب: چوب به عنوان اصلی ترین متریال در معرق چوب است که از چوب هایی متنوع با خاصیت ها و رنگ های مختلف در این هنر استفاه می شود. هنرمند باید به رنگ و نقش چوب و تناسب آن با طرح مورد نظر و ترکیب بندی طرح و نقش بسیار توجه کند. و همچنین سختی و فشردگی و انسجام الیاف چوب را در نظر داشته باشد و هر چوب را در جای به خصوص خود به کار ببرد. نکته مهم این است که هرچه چوب فشرده تر باشد، لایه پرداخت و پلی استر بهتر بر روی آن می نشیند و محصول راحت تر پرداخت می خورد. هنرمند باید دقت داشته باشد که چوب هایی که از آن ها استفاده می کند، خشک باشند و پوسیدگی، قارچ و ایراد های این چنینی نداشته باشند. این نکته در مورد متریال دیگر مانند استخوان و عاج هم صدق می کند. چوب هایی که بیشتر در هنر معرق استفاده می شوند عبارت است از: افرا، کبوده، چنار، کاج، توسکا، گردو و چوب های سه و پنج و هفت لایی.

چسب: چسبی که برای چسباندن قطعات استفاده می شود، در گذشته سریش گیاهی بوده که بعلت دوام کم و مقاوم نبودن در شرایط رطوبت و فشار، امروزه استفاده نمی شود. چسب سریشم حیوانی هم یک ماده بسیار رایج در گذشته بوده است اما امروزه به دلیل دوام نداشتن در شرایط گرما و رطوبت استفاده چندانی ندارد. امروزه از چسب سفید چوب استفاده می شود که به آن چسب سرد یا چسب نجاری هم می گویند. بای اینکه این چسب پس از خشک شدن دانه های سفیدی از خود به جای می گذارد، هنرمندان مقداری پودر رنگ قهوه ای ( هم رنگ چوب) با آن مخلوط می کنند.

تیغه و اره کمان: تیغ اره چوب بر از جنس فولاد فنری است و دندانه های آن دارای چپ و راست است که به آن پا ملخی می گویند.

پوشاننده یا جلا دهنده: ماده ای است که در انتها باید بر روی تمام اثر قرار بگیرد تا مانع از آسیب دیدگی محصول در شرایط رطوبت و … باشد.

تفاوت معرق با خاتم سازی و گره چینی

در معرق چوب قطعات مطابق با قسمت بندی های طرح، از لایه های هم ضخامت که عمدتا چوبی هستند، تشکیل شده. اما مثلا در خاتم سازی مبنای اجرای منشور ها عمدتا چوب است. در معرق چوب قطعات الحاقی با چسب تثبیت می شوند، در حالی که در گره چینی قطعات تزئینی خود بخشی از زیر ساخت هستند و الحاقی نمی باشند. برای اطلاعات بیشتر در رابطه با هنر خاتم سازی به هنر خاتم در سایت مراجعه کنید.

منابع

کتاب هنر های دستی و سیر تحول آن در ایران از ادریس ابن عباسی و علی اصغر مقتدایی

مقاله بررسی تاثیر پوشش ها بر خواص فنی و هنری چوب های کاربری در هنر معرق نوشته مهین سهرابی نصیرآبادی

مقاله بررسی تاریخچه معرق کاری چوب در ایران نوشته شادی احمدی