سلام دوستان من حدیث هستم و در این هفته در مورد خاتم سازی براتون می گم امید که براتون مفید باشه و استفاده کنید.

هنر خاتم سازی

خاتم هنر تزیین سطح اشیا چوبی به صورتی شبیه موزاییک با مثلث های کوچک سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی اسخوانی و فلزی است که از حدود چهارصد سال پیش تا کنون در گوشه هایی از کشورمان و بیشتر در شیراز و اصفهان رواج داشته و دارد.

کهن ترین نمونه های خاتم که تاکنون بر جا مانده است از دوره صفویه است ولی آثار و مدارکی وجود دارد که نشان میدهد این هنر از زمان دیلمیان وجود داشته است.خاتم سازی از جمله صنایع دستی است که تولیدش در سطح جهانی منحصربه ایران است.اگرچه در کشورهای دیگر چون لبنان و سوریه کارهای ساخته می شود که به خاتم شباهت دارد ولی در حقیقت این هنر ویژه ی ایران بوده و به نظر می رسد برای اولین بار در شیراز به وجود آمده باشد.

امروزه آنچه که به نام “سادلی” با مشخصات خاتم ایرانی در هند ساخته میشود هم توسط خاتم سازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.

مواد اولیه مصرفی:

برای تولید محصولات خاتم از مواد اولیه ی گوناگونی استفاده می شود که عبارتنند از :

انواع چوب مانند آبنوس،فوفل، لقم،عناب، نارنج، افرا، کیکم، چوب تبریزی و چوب شمشاد،انواع استخوان و عاج مانند:عاج فیل،استخوان شتر،استخوان گاو و استخوان اسب، انواع مفتول های فلزی مانند: مفتول برنجی نقره ای و گاه مسی

صدف،نخ پرک،سریشم،لاک

چوب آبنوس:از این نوع چوب در قدیم برای تهیه مثلث های سیاه رنگ استفاده می شد.این چوب دارای استحکام قابل توجهی بوده و به همین سبب در بازار کمیاب و گران قیمت است.این چوب اکثرا از هندوستان تهیه می شود که در حال حاضر به سبب گرانی به ندرت مورد استفاده قرار می گیرد.

چوب فوفل:اگرچه خاتم سازان به تدریج و در اثر گرانی و کمبود چوب آبنس به چوب فوفل که برای رنگهای سیاه و قهوه ای تیره و بیشتر در قسمت حاشیه ی خاتم استفاده میشود روی آورده اند.ولی در حال حاضر به سبب کمیاب بودن این چوب خاتم سازان در صورت تمایل به استفاده از این نوع چوب اکثرا آن را از میز و صندلی های قدیمی که از چوب فوفل ساخته شده است تامین می کنند.

چوب گردو: اکثرا خاتم سازان از چوب گردو برای تهیه مثلث های سیاه رنگ استفاده می کنند بدین ترتیب که پس از بریدن مثلث ها آن ها را با رنگ های شیمیایی به رنگ سیاه در می آورند.

چوب بقم:چوب بقم دارای رنگ طبیعی قرمز است و در ضمن استحکام بیشتری نسبت به انواع مشابه دارد.با توجه به این خصویات در گذشته خاتم سازان برای تهیه مثلث های قرمز رنگ از چوب بقم استفاده می کردند و این چوب نیز به علت موجود بودن در هند کمیاب است.

چوب عناب:باید گفت که امروزه این چوب جایگزین چوب بقم شده است و خاتم سازان از چوب عناب که دارای رنگ قهوه ای روشن مایل به قرمز بوده و بیشتر در خراسان و شیراز و اطراف آن یزد و چهارمحال و بختیاری یافت می شود استفاده می کنند.چوب عناب را اکثرا با رنگ های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز در می آورند.

چوب نارنج: چوب نارنج اکثرا در استانهای فارس و مازندران یافت می شود این نوع چوب به رنگ های طبیعی قهوه ای روشن است.که پس از بریدن مثلث آن را با رنگ های مصنوعی و شیمیایی به رنگ های قرمز و یا زرد و یا سیاه در می آورند و در خاتم به کار می بردند.

چوب افرا:رنگ طبیعی این چوب قهوه ای است و پس از بریدن مثلث های خاتم آن را با رنگ های مصنوعی و شیمیایی به رنگ قرمز یا زرد در می آورند.

چوب کیکم:چوب کیکم را ابتدا بر روی آن شیاری به شکل مثلث  می زنند و برای ساییدن مثلث ها و بغل شش ها از آن استفاده می کنند.یعنی در واقع مثلث های بریده را درون شیار مثلثی شکل قرار می دهند و با سوهان اطراف مثلث ها را صاف می کنند و آن گاه آن را صیقل می دهند.از این چوب برای ریختن قالب مثلثها و بغل ششها استفاده می کنند.

چوب تبریزی یا کبوده:قسمت پشت خاتم در واقع آستر آن از این چوب که بسیار نرم بوده و رنگ آن سفید است تهیه می شود.قطر آستر در حدود یک میلیمتر است و با اره شیارهای باریکی در آستر ایجاد می کنند تا حالت نرمی بیشتری داشته باشد و خاتم ساز بهتر بتواند خاتم آماده را به هر شکلی که مورد نظر است درآورده و بر روی اشیا بچسباند.

چوب شمشاد: چوب شمشاد دارای استحکام زیادی است و رنگ طبیعی آن زرد است.این چوب در ماطق سرسبز و جنگلی مازندران یافت می شود.

عاج فیل:عاج طبیعی بیشتر در هندوستان و قاره افریقا وجود دارد و قبلا برای تهیه رنگ سفید در خاتم استفاده می شد ولی اکنون به سبب گرانی کمتر مورد استفاده قرار میگیرد.ضمن آنکه عاج به علت استحکام وزیبایی که به خاتم میبخشد هنوز در خاتم های درجه یک به کار برده می شود. برای این کار عاج را که استوانه ای شکل است از وسط به دو نیم می کنند و از هر نیمه لایه هایی به ضخامت 2 تا 3 میلیمتر به صورت باریک می برند و سپس آن را به شکل مثلثهای مختلف فرم میدهند .

استخوان شتر:رنگ طبیعی استخوان شتر سفید است و از آن برای تهیه ی مثلث های مختلف استفاده می کنند و آن را با رنگ های شیمیایی به رنگ های گوناگون در می آورند و در خاتم به کار می برند.پس از ذبح یک شتر قلم های دست و پای حیوان را در می آوردند و آن را به وسیله آب آهک تمیز و پاک می کنند و به مدت شش ماه در آب آهک قرار می دهند تا مواد زاید و چربی استخوان گرفته شود به طوری که استخوان کاملا سفید شود.سپس ان را با تیشه ای مخصوص می تراشندو پس از آن مثلث ها و لایه هایی از آن را می برند که در خاتم در کنار چوب و فلزات دیگر به کاربرده می شود.از استخوان شتر یا با رنگ طبیعی خود و یا آن را با رنگ های شیمیایی به رنگ سبز در می آورند و استفاده می کنند.

استخوان اسب:استخوان طبیعی اسب سفید رنگ است و از استخوان های دست و پا برای اینکار استفاده می کنند.از استخوان اسب نیز هم با رنگ طبیعی و هم رنگ شده با رنگ های شیمیایی به رنگ هی مختلف به خصوص سبز استفاده می شود.از آنجا که رنگ پذیری استخوان اسب بهتر ازشتر است به مین علت بیشتر مورد استفاده قرار میگیرد. از استخوان گاو نیز به علت در دسترس تر بودن بیشتر استفاده می شود.

مفتولهای فلزی:در خاتم سازی جهت تهیه رنگ زرد طلایی و براق از برنج استفاده می شود البته در گذشته به ندرت از طلا نیز در خاتم استفاده شده است.در بعضی انواع خاتم از مفتول نقره ای و گاهی نیز از آلومینیم استفاده می شود.

برای تهیه مثلث از مفتولهای برنجی برای رنگ زرد طلایی و از مفتول های نقره ای برای رنگ سفید براق استفاده می شود.در گذشته برای تهیه ی مثلثهای مفتولی به وسیله دستگاهی به نام حدیده آن را به فرم و شکل سه پهلو در می آورند و بر روی سندان با چکش مخصوص بر ان می کوبیدند تا مفتول دلخواه را برای جاسازی در خاتم آماده کنند اما در امروزه از نوردهایی که به شکل مثلث است برای شکل دادن مثلثها استفاده می کنند.

پس از آن که مثلث ها را از نورد خارج کردند مفتولهای مثلثی شکل آماده را در اندزه های معین می چینند و درشیارهای چوب کیکم قرار می دهند سپس مفتولها را با سوهان می سایند و براق می کنند.

صدف:استفاده از صدف در خاتم سازی موجب زیبایی و فزونی کیفیت خاتم می شود ولی امروزه به سبب گرانی قیمت و کمیابی کمتر مورد استفاده قرار می گیرد.برای خاتم های درجه یک و عالی از صدف برای رنگ سفید براق استفاده می شود.

نخ پرک:برای پیچیدن مثلث ها و پره ها و گلها از نخهای گوناگون با ضخامت های متفاوت استفاده می شود که از جمله ی معروفترین و رایج ترین آن ها نخی به نام پرک است.

سریشم:به منظور چسباندن خاتم بر روی فرم ها و اشیا گوناگون از چسب سریشم استفاده می شود.این چسب را باید فقط هنگام مصرف گرم کرد زیرا گرم کردن مجدد آن از قدرت چسبندگی اش می کاهد.در این هنر از چسب دیگری به اسم چسب سفید که از صمغ درختان است استفاده می شود که دارای استحکام و دوام زیادتری بوده و به صورت سرد برای چسباندن استخوانی که در گوشه های ظروف و محصولات خاتم کار گذاشته می شود مورد استفاده قرار میگیرد.

لاک:پس از تکمیل خاتم و چسباندن آن روی اشیا سطح خاتم را پرداخت کرده و صیقل می دهند و سپس در سه نوبت سطح خاتم را با لاک مخصوص می پوشانند.در نوبت اول از موادی چون سیلر و کیلر به نسبت 60% و 40% و در نوبت های دوم و سوم از همان مواد به نسبت 50%از هر کدام استفاده می کنند.

نکته مهم این است که باید لاک روی تمام سطح محصولات خاتم به طور یکسان و هماهنگ زده شود تا برجستگی و فرورفتگی در سطح ان ایجاد نشود و از زیبایی و کیفیت آن کاسته نشود. همچنین لاک کاری در محلی سرپوشیده و دور از گرد وغبار انجام گیرد تا ذرات معلق موجود در هوا روی اشیا لاک خورده ننشیند و پس از هر نوبت لاک کاری باید بگذرد تا لاک خشک شود و بعد نوبت های بعدی انجام شود.سطوح بدون روکش محصولات خاتم مانند پشت قاب ئ داخل جعبه و….. را پس از سمباده زدن و صیقل دادن باید بتونه کاری کرده و کیلر بزنند. به هر حال باید تمامی سطوح خاتم و سطوحی که به صورت چوب باقی می ماند لاک خورده شود تا از هیچ نقطه ای از آن رطوبت نتواند به داخل شی نفوذ کند.امروزه خاتم سازان از نوعی جلا به اسم پولیستر که ماده ای شیشه ای مانند و غیر قابل سوخت است به جای لاک استفاده می کنند.

وسایل و ابزار کار:

آلات و ابزاری که در تهیه خاتم مورد استفاده قرار می گیرد عبارتند از: ارّه ،پرس، انواع محتلف چوب ساب،چکش، سوهان، گازانبر، رنده، ظرف رنگرزی، قلم مو، قیچی مخصوص بریدن مفتولهای برنجی، انبردست، دم باریک، پیچ گوشتی، و سمباده.از ابزارهای دیگر خاتم سازی دستگاه نورد سیم است که مفتولهای فلزی را به صورت منشورهای مثلث القاعده در می اورد.تخته شیارساز یا منشور ساز است که تخته ای مسطح است و در روی آن شیاری به صورت منشور مثث القاعده وجود دارد.

نحوه تولید:

خاتم سازی هنری است که مواد اولیه آن با زحمت زیاد و با صرف وقت فراوان آماده می شود.

الف- آماده ساختن استخوان شتر:استخوان شتر را در آب آهک می خوابانند تا مغز و مویرگهای آن پوسیده شود و سپس آن را در حالی که هنوز مرطوب است بریده و به صورت صفحاتی که به ضخامت 3 میلیمتر بوده و طول آن به ارتفاع قلم استخوان است در می آورند  و سپس آن ها را به رشته های باریکی که مقطع آن شکل مثلث داشته و اندازه هر یک از اضلاعش 2 الی 3 میلیمتر است بریده و به همین ترتیب چوب و فلز را نیز تهیه می کنند. طول این رشته ها 24 سانتی متر است.برای اینکه چوب و مغز استخوان یک اندازه درآیند آنها را در تخته ای که به شکل زاویه مثلث شکاف داده شده قرار می دهند و با سوهان تخت آن را می سایند تا مقطع تمامی مثلث ها دقیقا به شکل متساوی الاضلاع بیرون آید.

ب-رنگرزی:

نوارهای چوبی را که به شکل منشور تهیه شده در پاتیل رنگرزی ریخته آب و رنگ شیمیایی  به اندازه معین به آن اضافه کرده و می جوشانند.پس ازاینکه چوب ها کاملا رنگ را به خود جذب کرد آنها را بیرون آورده و بعد از شستشو با آب در نقطه ای می گذارند تا خشک شود.بدین ترتیب رشته های رنگین خاتم تهیه می شود.

ج-ساخت صفحات روکش خاتم:

بعد از اینکه مواد اولیه مورد نیاز(چوب و استخوان و مفتول برنجی) به شکل منشورهایی به ارتفاع 24 سانتی متر آماده شد.6 عدد ان ها را سریشم زده و پهلوی یکدیگر قرار می دهند و با نخ محکم می بندند تا کاملا به هم بچسبد.زمانی که خشک شد یک منشور چند ضلعی به دست می آید و که با سوهان نرم آن را می سایند تا مقدار سریشم اضافی و نخی که اطراف ان بسته شده بود از بین برود.سپس مفتول برنجی یا مسی یا آلومینیومی که دارای مقطع مثلث است در اطراف آن می چینند تا به شکل یک ستاره درآید.در کنارهای ستاره جویی می گذارند(جویی به معنای دو چوب بریده شده که مقطع آن مثلثی شکل است و چون پهلوی هم قرار میگیرند جویی نامیده می شود) کجددا 6 پره را پهلوی هم قرار داده محکم به یکدیگر می بندند و با سریشم می چسبانند.

یک مثلث چوبی و سه مثلث برنجی که در کنار هم قرار گرفته و به هم چسبانده می شوند پره نامیده میشود.سپس 12 عدد بغل 6 (بغل 6 عبارت است از مثلثی از جنس چوب یا استخوان که یک قاعده اش از دو قاعده دیگر بزرگتر است)را در اطراف 6پره مذکور قرار می دهند که در وسط هر دو عدد بغل 6 یک مثلث واقع شود بدین ترتیب یک شش ضلعی بزرگ  به نام گل به دست می آید.

6عدد گل را که پهلوی یکدیگر قرار دهند و 12 عدد توی گل را به هم بچسبانند(توی گل عبارت اند از تعدادی مثلث که پهلوی یکدیگر قرار گرفته و یک مثلث بزرگتر را تشکیل ده و هر قاعده اش برابر یک قاعده یک گل خاتم(کثیرالاضلاع)است) دو عدد لوزی بزرگ تشکیل میشوود.سپس قامه تهیه شده را به طول 8 سانتی متر بریده و طوری پهلوی یکدیگر قرار می دهند تا سطحی به ابعاد 8×32 سانتی متر و ضخامت 5/2 میلیمتر به دست آید.آن گاه دو چوب به ضخامت 2 میلیمتر در دو طرف آن قرار داده و در دو قطعه چوب دیگر به ارتفاع 8 سانتی متر و عرض 5/2 سانتی متر دو طرف خاتم گذارده و همه را به یکدیگر با سریشم می زنند و پس از گرم کردن زیر پرس بیرون آورده و سریشم های خشک شده را تمیز کرده و آنها را در طول به ضخامت 2 میلیمتر بریده به این ترتیب سطحی به دست می آید با ابعاد 5/2 سانتی متر و ضخامتش 2 میلیمتر است.

سطح خاتم تهیه شده را در وسط دو قطعه  چوب که به همان طول و عرض و ضخامت 5 میلیمتر است گذاشته و مجددا زیر پرس قرار می دهند و بعد از اینکه خشک شد آن را به دو قسمت با ضخامت یک میلیمتر به دست می آید.

چوب پشت خاتم را رنده کرده تا به ضخامت یک میلیمتر درآید و پس از آن روی شی مورد نظر می چسبانند و برای این که از فشار وارده بر سطح خات کاسته شود در طرفی که روی آن چسبانده می شود با اره مخصوصی برش هایی ایجاد می کنند.

انواع خاتم:

خاتم دو نوع است: 1- متن،2-حاشیه

نحوه و ترتیبی که مثلث ها در کنار یکدیگر می چسبانند در متن و حاشیه مختلف بوده و دارای اسامی زیر است:

زنجیرسیمی، طاقی بیست، پرده شانزده تایی، توگلو سبز، حاشیه لوزی، حاشیه طاقی، حاشیه جویی، طرح خاتم پره وار و شمسه وار، ابری، پنج تایی، شش لایی، عالم زر و……..

مرغوبیت: هرچه خاتم دارای نقشهای ریزتزی باشد ارزش آن بیشتر و مرغوبتر است در این میان نوع جنس مواد اولیه و مهارت استادکار نیز نباید نادیده گرفته شود.

چسباندن خاتم: در این مرحله ابتدا صنعتگر اسکلت شئ مورد نظر را تهیه کرده و سپس برگه های خاتم را بر روی ان می چسباند و پس از این عمل به وسیله سوهان و سمباده روی خاتم را صیقل داده و منافذ خالی را پر می کند و در مرحله نهایی به آن کیلر و سیلر و یا پولیستر زده و برای فروش آماده می کند.

تعریف و تشریح اصطلاحات خاتم سازی:

طبق تعریفی که موسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران از نحوه کار و تولید خاتم به عمل آورده است اصطلاحات زیر در خاتم سازی به کار می رود:

مثلث:عبارت است از منشورهای باریک به بلندی 30تا 40 سانتی متر از جنس چوب استخوان یا برنج و با مقطع سه پهلو برابر که پهلوی آن 1 تا 2 میلیمتر باشد.

پره: یک مثلث چوبی و سه مثلث برنجی که در کنار هم قرار گرفته و به هم چسبانده می شوند پره نامیده میشود.پره میتواند از برنج و یا چوبهای گوناگون و استخوان ساخته شود.

بغل شش:عبارت است از منشوری با مقطع مثلث دو پهلو برابر که زاویه ی رأس آنها باز باشد.

توگلو:عبارت است از پهلوی هم قرار گرفتن چهارپره که بین گلهای خاتم را پر می کند.

کاردی:عبارت است از منشوری با مقطع مثلث دو پهلو برابر که زاویه رأس آن تند باشد یعنی کمتر از 90 درجه باشد.

پره وار:عبارت است از خاتمی که به جای چهارمفتول در هر گلوی آن نه مفتول به کار رفته است.

جویی:عبارت است از لوزی های کوچکی که بین مثلث ها قرار می گیرد و اضلاع مثلثی را که پره ها روی آن واقع شده است پر می کند.

لایه:صفحه های برنجی به نازکی 1/. یا 2/. میلیمتر است که به شکل نوارهای باریک بریده شده و بین گل های بعضی از خاتم ها به کار می رود.این خاتم را لایه دار نیز می گویند.

قاطعی:عبارت است از نوارهای استخوان که برای اتصال قطعات مختلف خاتم در سرتاسر لبه ی اشیا خاتمی کشیده می شود.

گل:عبارت است از نقشی که در اطراف شش به وسیله جویی ها و بغل شش ها محاط شده باشد.

گل حلقه شده:عبارت است از نقشی که در اطراف آن شش پره ها بغل شش ها و مثلث ها محاط شده باشد.

اووه:نواری است از چوب یا استخوان که در حاشیه ی خاتم قرار گرفته و فرق آن با قاطعی در آن است که اووه جزء متن خاتن است ولی قاطعی پس از ساخت به اطراف خاتم نصب می شود.

خصوصیات و ویژگی های محصولات خاتم مرغوب:

1-سطح چوبی و محلی که خاتم روی آن قرار می گیرد باید کاملا صاف باشد و اتصالات به یکدیگر جذب شده و هیچگونه جای خالی وجود نداشته باشد.

2-رنگ تمام چوبهای مثلثی شکل در خاتم سازی باید کاملا ثابت و یکدست باشد و هیچگونه تغییری در آن پیدا نشود.

3-برش های خاتم باید به نحوی روی اشیاء چوبی چسبانده شود که سطح خاتم کاملا صاف بوده و هیچگونه برجستگی احساس نشود.

4-بتونه کاری حفره های استخوان و یا چوب روی خاتم باید به طریقی انجام گیرد که شکل مثلثها را تغییر ندهد و تا جایی که ممکن است دیده نشود.این میزان نباید از یک سوم سطح هر مثلث تجاوز کند.-

5-گلها در قسمت گوشه و پهلوی خاتم باید با هم کاملا قرینه و مساوی باشد.

6-ساختمان نجاری اشیاء خاتم از نظر مهندسی و ابعاد باید کاملا قرینه باشد.

7-ناهمواری و درزهای قابل لمس و رؤیت در گوشه ها یا پهلو و یا در سطح خاتم نباید وجود داشته باشد.

8-تمام رویه و اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود.لاک کاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا تقطه ای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن می شود.

9-قاطعی و اووه های چوب و استخوان خاتم باید طوری به یکدیگر چسبانده و جذب باشد که در درازا و گوشه ها ناهمواری ایجاد نشود.

10- نقش ها و مثلث های خاتم هرچه کوچکتر و ریزتر باشد کیفیت و ارزش و زیبایی آن بیشتر است.

8-تمام رویه و اشیاء خاتم باید با لاک مخصوص پوشانده شود.لاک کاری خاتم باید با دقت کامل انجام شود تا تقطه ای از آن بدون لاک باقی نماند زیرا در غیر این صورت رطوبت و هوا به داخل خاتم نفوذ کرده و موجب پوسیدگی سریع آن می شود.

9-قاطعی و اووه های چوب و استخوان خاتم باید طوری به یکدیگر چسبانده و جذب باشد که در درازا و گوشه ها ناهمواری ایجاد نشود.

10- نقش ها و مثلث های خاتم هرچه کوچکتر و ریزتر باشد کیفیت و ارزش و زیبایی آن بیشتر است.

این هم از مقاله امروز درمورد هنر نفیس و ارزشمند خاتم سازی امیدوارم که دوست داشته بوده باشید

تا هفته دیگه……