سلام دوستان من حدیث هستم و در این دوشنبه درمورد نحوه تولید پارچه های قلمکار  براتون می گم امید که براتون مفید باشه و استفاده کنید.

چگونگی تولید پارچه های چاپ قلمکار

از جمله صنایع بسیار کهن ایرانی قلمکارسازی است که به آن چیت سازی یا چیت گری هم گفته میشود که جزء رشته های هنرهای سنتی؛نساجی ایرانی است.اما چرا اسم این نوع پارچه ها قلمکارهست؟چون که درگذشته با قلم روی پارچه نقاشی می کردند به اسم پارچه قلم کار شهرت پیدا کرد اما چون کار با قلم بسیاروقت گیر و کم تولید بوده کم کم از بین رفت و نقش زدن با قالب های چوبی رواج پیدا کرد که باعث شد تولید سریع تر و بیشتر شود و هم نقش ها یکدست تر شوند.

قدیمی ترین مدرک مربوط به قلمکارسازی 2100 پیش از میلاد در نقش های دیوار مقابر مصری کشف شده و کهنترین نمونه موجود این نوع پارچه از یک گور مصری متعلق به قرن 4پیش از میلاد به دست آمده است.(نیم تنه کودکی است با نقش ستاره آبی)

از مقابر هفت برادر سکاها نیز که متعلق به قرن چهارم پیش از میلاد است پارچه های منقوش به دست آمده است که از جملع نقوش آنها تصویر پرنده است که در شیوه سفالگری امروز یزد رواج دارد و نیز نقش تاک در حاشیه ها که یادآور سنت مختلط ایرانی و یونانی است در خور توجه است.

بسیاری از محققان بر این باورند که این هنر به دست هندیان اختراع شده ولی هرودت تاریخ نویس یونانی در سده
پنجم پس از میلاد در توصیف اقوام منطقه قفقاز از جامه های نقش دار آنان یاد کرده است. دردوره ساسانی های
قلمکارسازی از شیوه های اصلی تزیین پارچه های پشمی؛کتانی و ابریشمی بوده است.

قدیمی ترین قالب های شناخته شده ایرانی سه قالب تراشیده شده از سنگ است به همان اندازه و شکل قالب های چوبی امروزی را دارند.این قالب ها همراه آثار سفالی قرون چهارم و پنجم هجری در حفاریهای نیشابور پیدا شده که تکه های پشمی در لابه لای خطوط نقش باقی مانده است ولی قالبهای چوبی به وسیله مغولان به ایران آورده شد چاپ کردن پارچه روشی ارزان برای تقلید از زربافتها و گلدوزیهای گرانبها است.چاپ کردن پارچه با رنگ طلایی آن را به صورت زربفت نشان میدهد.

در هندوستان در زمان سلاطین مغول قرن 7و 8 هجری روزگا ر رونق صنعت قلمکار با دست و قالب بود که در این
زمان تاریخ ایران و هندوستان چنان به هم پیوسته است که تشخیص خاستگاه اصلی این هنر کار آسانی نیست.
این هنر تا قرن 00 یعنی دوران صفویه در ایران بسیار رواج داشت و شهرهای رشت؛کاشان؛بروجرد؛گناباد و سمنان
مرغوب ترین پارچه های قلمکار را تولید می کردند. در این دوره قلمکار با رنگ طلایی به تقلید از پارچه های زری
رواج یافت.
یک نوع پارچه قلمکار به اسم صد رس ساخته می شده که بسیار جالب است.نوعی از قلمکار با زمینه به رنگ بنفش و قرمز تهیه میشد که این پارچه ها را 100 روز در رنگ می خوابانند تا رنگ دلخواه به دست آید به همین جهت آن را صد رس می نامند.

حالا به چه روشی این قالب ها ساخته می شوند؟

اولین وسیله برای قلمکارسازی ساختن قالب های نقوش قلمکار است که حساس ترین و ظریف ترین مرحله
قلمکارسازی است به طوری که باید گفت هنر اصلی قلمکار به قالب سازی آن است.
مشهورترین قالب تراشان قدیمی سید احمد قالب تراش و استاد زین العابدین هستند که بیش از یک قرن از فوت آنان گذشته است.

بهترین چوب برای قالب های قلمکار چوب گلابی و زالزالک است که به علت نرمی و ابزارپذیری مناسب استفاده
می شوند که معمولا برای قالب های ظریف و ریزتر از چوب زالزالک استفاده می کنند و در صورتی که مراقبت
و اعمال لازم روی آن ها اجرا گردد تا بیست سال عمر می کنند.
برای قالب سازی تنه درخت را با برش عرضی به قطعات کوچکتر تقسیم می کنند بعد با پیه مذاب چوب ها را تا حد
اشباع چرب می کنند و بعد با سنباده سطح آن ها می سایند تا کاملا صاف و یکدست شود سپس مقداری پودر پوست
انار را با آب مخلوط و حل می کنند و روی سطح چوب می مالند بعد از این مرحله قالب رنگ زردی به خود
می گیرد و بعد مقداری لعاب کتیرا روی آن می زنند.

نقش قالب توسط استادکاران طراح ترسیم می شود و نقوش بر حسب رنگ ها تفکیک گردیده و طرح مربوط به هر
رنگ با رنگ مشکی مخصوص چاپ قلمکار روی کاغذ ترسیم می شود و آن را از طرف نقش روی قالب می
چسبانند و بعد از گذشت 5 دقیقه کاغذ را جدا می کنند و در این زمان چوب روی کاغذ منعکس می شود.

در مرحله بعدی با مداد خطوط را پر رنگ تر می کنند و استاد قالب تراش کار حکاکی را شروع می کند؛ استاد قالب
تراش با نوعی تیغ مخصوص شروع به حکاکی می کند؛ نقاط منفی طرح را حکاکی می کنند تا طرح اصلی به
صورت برجسته باقی بماند بعد سطوح گود شده را صاف میکنند و با ابزاری به نام نقش بر به ظریف کاری
نقوش می پردازند بعد برای از بین بردن خرده چوب ها که هنوز روی قالب است آن را روی شعله آتش می گیرند و می سوزانند و  بعد با برس مخصوص قالب را تمییز می کنند.

به همین ترتیب نقوش دیگر مکمل این قالب ساخته شده و به منظور ایجاد دوام بیشتر باید قالبها چرب گردند.

به منظور تسهیل در استفاده از قالبها چوب های اضافی دور نقش بریده شده و روی قالب دسته ای نصب می کنند.

چه نقش های در چاپ قلمکاراستفاده می شود؟

نقوش قالب های قلمکار بسیار متنوع هستند از جمله :

قالب های گل و بته، اسلیمی و ختایی
قالب شمایل یا کتیبه ها مانند شمایل یا جملاتی درباره ائمه اطهار
قالب های تصویر داستان های کهن همراه تصاویری از حیوانات مانند داستان روباه و لک لک و گهگاه صور وهمی
و حیوانات خیالی برای بزرگ جلوه دادن حوادث
قالب های تصاویر شعرا و علما چون فردوسی،ابن سینا،خیام و حافظ
قالب های تصاویر مناظر و طبیعت
قالب های تصاویر حیوانات چون طاووس،آهو،فیل،اسب و شتر
قالب های عشاق: مانند یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، شیرین و فرهاد
تصاویر رامشگران و نوازندگان

این نقوش را به نحوه دیگری نیز میتوان تقسیم بندی کرد:
نقوش هندسی
نقوش تقلیدی از دوره های تاریخی قبل
نقوش ابداعی و ابتکاری

رنگ سازی

کیفیت رنگ در حقیقت مرغوبیت پارچه قلمکار را تضمین میکند.هر قدر در ترکیب رنگهای و انتخاب مواد اولیه دقت شود و به همان درجه پارچه مرغوبتر و با ارزشتر خواهد شد مهارت و تجربه ایرانیان در زمان های قدیم یکی از عوامل مهم پیشرفت نساجی بویژه در رنگ آمیزی آن بوده است چنانچه در سال 1579 میلادی سرریچارد باکلویت انگلیسی یک نساج رنگرز را با دستورالعمل زیر به ایران فرستاد :(با شماست به هر نحوی شد صنعت صباغی ایرانیان را درمورد رنگ کردن پارچه بیاموزید زیرا آنچنان آن را رنگ می کنند که نه آب و نه شراب و نه سرکه صدمه ای به رنگ های ثابت آن وارد نمی سازد.

در ساختن قلمکار از پنج نوع رنگ اصلی استفاده می شود.رتگ های اصلی عبارت اند از سیاه قرمز آبی یا نیلی زرد و سبز و رنگ های فرعی عبارت اند از رنگهایی که از ترکیب رنگهای اصلی به دست می آید.امروزه از رنگ های فرعی زیاد استفاده نمیشود و به جهت ایجاد غلظت مطلوب در رنگهای مصرفی لعاب کتیرا مورد استفاده قرار می گیرد.

مواد اولیه گوناگون برای تهیه رنگهای قلمکار عبارتند از:

رنگهای گیاهی،گل سرخ،پوست انار،روغن گلیسیرین،کتیرا،روغن کرچک،روغن کنجد،شیره انگور،هلیله،تورنکار،زنگ آهن،زاج سفید،اسپرک زاج سیاه،نیل آبی نیل نخودی نیل پرطاووسی جوهر گوگرد و آلیزارین.

در هر کارگاه قلمکارسازی استاد دیگری وجود دارد که کارش بسیار مهم و حساس است.او رنگ ساز کارگاه است که با اطلاعات وسیعی که درباره گیاه ها و املاح معدنی و دیگر مواد مصرفی در رنگ سازی دارد رنگ هایی را که در نقش زدن از آنها استفاده میشود می سازد ساختن بیشتر رنگ ها حوصله عجیبی می خواهد مثلا برای ساختن رنگ نیلی مواد اولیه را بیست و چهار ساعت در یک هاون سنگی می ساید برای ساختن رنگ مشکی موادی مانند زاج سیاه و زنگ آهن به کار می برند و به آنها کتیرا و روغن کرچک اضافه می کنند.زاج سیاه ماده اصلی ایجاد رنگ مشکی است و با زیاد کردن آن رنگ به دست آمده سیاه تر می شود.روغن کرچک هم مانع خشک شدن و چسبیدن رنگ به داخل شیارهای قالب می شود و هم دوام قالب را زیادتر می کند.

رنگ قرمز را با گل سرخ روغن کنجد زاج سفید و کتیرا درست می کنند.

برای ساختن رنگ آبی یا نیل پرطاووسی نیل را با اب مخلوط می کنند و پس از گذشتن دو سه روز این مایع را درون هاوونی سنگی میریزند و با اضافه کردن جوهر گوگرد و روغن گلیسیرین آن را به مدت یک تا دو روز می سایند.

ویژگی پارچه های قلمکار چیست؟

پارچه های قلمکار باید نخی باشد چون پذیرش رنگ برای الیاف پنبه به مراتب بیشتر از پشم است.پارچه های که در
این هنر استفاده می شوند شامل:
پارچه های ابریشمی طبیعی که امروزه رواج ندارد
کرباس که عمومیت دارد
متقال که ریزتر از کرباس بافته می شود و اکثر پارچه های قلمکار از این نوع تهیه می شوند.
که یک نوع پارچه کارخانه ای است » ململ حاجی اکبری «.4
چلوار و کتان

آماده کردن پارچه

برای آماده سازی ،پارچه های سفید را به مدت پنج روز در آب رودخانه می گذارند بعد یک سر پارچه را میگیرند و سر آزادش را محکم به سنگهای کنار رودخانه می کوبند.این کار برای این است تا مواد زاید آن بیرون آید و به اصطلاح ابخور شود.بعد که پارچه ها زیر آفتاب خشک شد پارچه ها را دندانه می کنند یعنی پودر پوست گردو را با هلیله مخلوط کرده و در آب حل می کنند و پارچه ها را در این محلول فرو می برند.با این کار پارچه به رنگ زرد مایل به کرم در می آید.پس از خشک شدن آن پارچه های بلند را بنا به مورد مصرفشان به اندازه های مختلف می برند تا از آنها قلمکار مانند:رومیزی پرده و…. تهیه کنند.و در انواع بعضی از انواع قلمکار ریشه هایی ایجاد می کنند و به صورت منگوله در می آورند.

نقش زنی

ابزار و وسایل مورد نیاز نقش زدن پارچه قلمکار چیست؟

-میز چوبی
-چادر شب یا پارچه بزرگی که آن را تا می کنند و روی میز پهن می کنند تا زیر دست نرم باشد.
-قدح ظرفی است که رنگ آمیخته به کتیرا که تقریبا غلیظ است در آن ریخته لبریز می کنند.
-استامپ پارچه ای که روی قدح را می پوشاند به طوری که فقط مقدار کمی از رنگ روی پارچه را آغشته کرده تا
رنگ به طور یکنواخت روی قالب قرار گیرد.
-مچ پیچ که از یک قطعه پارچه و چند قطعه چرم تشکیل شده تا ظربه زدن به روی قالب به هنگام نقش زنی، دست قالب زن درد نگیرد.
-طاقه به پارچه ای گفته می شود که نقش رویش پیاده می شود.

نحوه کار نقش زنی

نقش زدن همان چاپ پارچه است یعنی زدن نقش های مختلف روی پارچه.نقش زن اول سطح قالب را روی استامپ زده و پس از رنگین شدن قالب آن را روی طاقه قرار داده با دست مچ پیچی شده محکم بر روی قالب می زند.

در هر کارگاه هر قالب زن فقط یک رنگ را نقش می زند و برای رنگ بعدی پارچه را به نفر کنار خود می دهد.

نخست رنگ مشکی که معمولا خطوط اصلی طرح را تشکیل می دهد زده می شود و بعد برای رنگ قرمز که زمینه طرح را تشکیل می دهد روی پارچه منتقل می شود.

پارچه های سیاه را که نقش سیاه و قرمز گرفته اند پس از خشک شدن در پاتیلی که در آن آبجوش،پودر پوست انار و آلیزارین است فرو برده و مدت چند ساعت حرارت می دهند تا پخته گردد.قبل از تماس با آلیزارین رنگ قرمز حالت اصلی خود را ندارد و به رنگ زرد چرک است که آلیزارین باعث میشود که رنگها به حالت اصلی خود ظاهر شوند و همچنین به ثابت شدن رنگها کمک می کند.بعد از خارج کردن پارچه ها از پاتیل آنها را در آب رودخانه می شویند و پارچه های خیس را محکم و با هر دو دست به شدت روی تخته سنگی می کوبند.این کار را چندین بار تکرار می کنند تا آلیزارین و آب به خوبی از پارچه خارج شود.

بعد از این کار پارچه ها را به دو دسته تقسیم می کنند. یک دسته پارچه هایی هستند که می خواهند با زمینه کرم باقی بماند برای مرحله بعدی چاپ یعنی گرفتن رنگهای دیگر به کارگاه نقش زنی می فرستند.

حالا نوبت نقش زدن با دو رنگ آبی و زرد است.پس از اینکه قالب های مربوط به رنگ آبی و زرد را زدند برای تثبیت رنگها باید مجددا در آب جوش بجوشانند و سپس آنها را شسته خشک می کنند و کار به پایان می رسد.

سفیدگری

قسمت دیگری از پارچه هارا که می خواهند دارای زمینه سفید باشد در محلولی که از تپاله گاو تهیه شده برای مدتی خیس می کنند و بعد پارچه ها را کنار رودخانه پهن می کنند.سپس هر چند دقیقه بر روی پارچه ها آب می پاشند تا نمدار باقی بماند و خشک نشود.کار سفیدگری در تابستان 5 روز و در زمستان گاه به مدت یک ماه طول می کشد و این بستگی به درجه حرارت و مدت زمان تابش مستقیم خورشید دارد.

سپس پارچه ها را به کارگاه برده و رنگ آبی و زرد را روی آن منتقل کرده  و برای تثبیت رنگها مجداا باید جوشانده شوند. حالا که نقش زنی تمام پارچه ها با رنگ های مذکور و سبز که در روی قالبهای زرد و آبی مشترک بوده تمام شده است برای آخرین بار پارچه هارا میشویند و خشک می کنند و برای عرضه در بازار آماده است.

این هم از مقاله این هفنه شیک آرت….

تا هفته دیگه ……..